Günümüzde birçok çalışan, uzun saatler boyunca ek mesaiye kalmakta; ancak çoğu durumda kendilerine fazla mesai ücreti ödenmemektedir. Çalışanların en temel hakkı ücret olsa da maalesef çoğu kişi, Kanun’un kendileri tanıdığı bu hakkı tam olarak bilmemekte ve hak kayıpları yaşamaktadır. Bu yazımızda, fazla çalışma ücretine ilişkin merak edilen hususlar incelenecektir.
Fazla Mesai Ücreti Nedir?
Bir çalışanın, normal çalışma saatlerinin üzerinde ekstra çalışma yapmasına; fazla mesai ya da fazla çalışma denir. 4857 sayılı İş Kanunu doğrultusunda, haftalık çalışma süresi 45 saattir. Bu süreyi geçen mesailer için çalışana fazla mesai ücreti ödenmek zorunludur. Fazla çalışma ücreti, normal saatlik ücretin yüzde 50 artırılmasıyla bulunur. 5 yıllık zaman aşıma sahiptir. Ödenmemesi halinde mevduata uygulanan en yüksek faiz oranı uygulanır.
Fazla Mesainin Yasal Dayanağı
Fazla çalışma ücretinin yasal dayanağı İş Kanunu 41. Maddedir. Bu madde ile haftalık normal çalışma süresinin 45 saat olduğu düzenlenmiştir. 45 saati aşan çalışmalar, fazla mesaidir.
Aynı maddede, fazla sürelerle çalışma da düzenlenmiştir. Bu iki kavram birbiri ile karıştırılmamalıdır. Fazla sürelerle çalışma, iş sözleşmesi ile haftalık çalışma süresinin 45 saatten daha az belirlendiği durumlarda (part-time) söz konusu olur.
Sözleşmede belirlenen çalışma sınırını aşan ve 45 saate kadar yapılan çalışmalara, fazla sürelerle çalışma denir ve %25 zamlı şekilde ödenir. 45 saati aşan kısımlar ise yine fazla mesai olarak kabul edilir ve ücret %50 zamlı ödenmelidir.
Fazla Mesai Ücreti Nasıl Hesaplanır?
Mesai ücreti hesaplanırken, işçinin saatlik brüt ücreti ve toplam fazla çalışma süresi dikkate alınır. Fazla mesai ücreti hesaplama formülü şu şekildedir:
- Fazla mesai ücreti alacağı= (Brüt maaş/225) x 1,5 x toplam fazla mesai saati
İşçinin saatlik ücreti, brüt maaşın 225’e bölünmesiyle bulunur. Fazla çalışma süresi ise haftalık 45 saati aşan kısımlardır. Yani işçi, haftada 50 saat çalışıyor ise haftalık fazla mesaisi 5 saattir. Saatlik normal ücret 1,5 ile çarpılarak, işçinin zamlı mesai ücreti tespit edilir. En son, zamlı saatlik ücret ile toplam fazla çalışma saati çarpılır. Bu sayede işçinin hak etmiş olduğu mesai ücreti hesaplanmış olur.
Örnek Hesaplama
Konunun daha iyi anlaşılması için bir örnek verelim: Aylık brüt ücreti 20000 TL olan ve bir ay içerisinde toplam 10 saat fazla çalışma yapan bir işçinin fazla mesaisi şöyle hesaplanır:
- Saatlik brüt ücret: 20000/225 = 88,88 TL
- Zamlı saatlik ücret: 88,88 X 1,5 =133,33 TL
- Fazla çalışma ücreti: 133,33 x 10 = 1.333,33 TL
Fazla mesai hesaplamada, bordroların imzalı/imzasız olması ve yapılan çalışmanın ispatlanabilmesi büyük öneme sahiptir. İşçi zamlı ücrete hak kazanmak için hukuki deliller ile fazla çalışma yaptığını ispatlamalıdır. Aksi takdirde hesaplama yapılmaz. Bu nedenle, fazla çalışma ücretlerinizi hesaplarken ilk olarak bir iş hukuku avukatına danışmanızı tavsiye ederiz.
Fazla Mesai Ücreti Hesaplanırken Dikkat Edilmesi Gerekenler
Fazla mesai ücreti hesaplama konusunda, göz önünde bulundurulması gereken bazı noktalar vardır. Bunlar şu şekildedir:
- Fazla mesai, normal çalışma saatini aşan çalışmalardır. Normal çalışma saati haftalık 45 saattir.
- Zamlı ücret, saatlik brüt ücretin 1,5 ile çarpılması ile bulunur. Saatlik ücreti 100 TL olan bir işçi, 1 saat fazla mesai yaparsa 150 TL ücrete hak kazanır.
- Fazla çalışma ücreti, net ücret değil; brüt ücret üzerinden hesaplanır.
- Asıl ücrete eklenerek ödenebilir. Ancak bu durumda, asıl ücret; asgari ücretin altında olmamalıdır.
- Fazla çalışma, yılda 270 saatten fazla olmamak kaydıyla yapılabilir. Bu limiti geçen fazla çalışmalar, işçinin onayı olmadan istenemez.
- Fazla mesailer, işçinin fazla çalıştığına dair delil sunması durumunda verilir. İşçi ispat için işyerindeki kayıtları, tanıkları, mesai saatlerini belgeleyen belgeleri veya başka delilleri kullanabilir.
- İş akdi feshedildiği takdirde, işçinin hak etmiş olduğu; ancak almadığı mesai ücretleri de kıdem tazminatıyla birlikte ödenmelidir.
Görüldüğü gibi ek mesai ücreti hesaplanırken birçok faktör göz önüne alınmalıdır. İnternette bulunan fazla mesai ücreti hesaplama araçları size bir fikir sunsa da imzalı bordroların bulunması gibi hallerde ücret hakkınız değişecektir. Bu nedenle, mesai ücretinizin sağlıklı şekilde hesaplanması için bir iş avukatına danışmalısınız.
Fazla Mesai Ücreti Ne Zaman Ödenir?
İşçiye yapılan ek ödemeler, sigorta primi ve kıdem tazminatına esas ücret üzerinde etkilidir. Fazla çalışma ücreti de bir ek ödeme olması nedeni ile normal maaş günüyle aynı zamanda ödenir. Yani, normal maaşın üzerine eklenerek verilmesi gerekir.
Ancak bazı durumlarda, bu ücretin ödenmemesi veya geç ödenmesiyle karşılaşılmaktadır. Böyle bir durumda, ücret alacağı söz konusu olduğu için; işçi, iş akdini haklı sebeple derhal sona erdirebilir. Ödenmeyen mesai ücretleriyse, dava yoluyla alınır. Alacak ödenene kadar faiz işlemeye devam eder.
İşçi Fazla Mesai Yapmak Zorunda Mıdır?
İşçi, iş sözleşmesi veya ayrı bir onay belgesi ile fazla çalışmayı kabul ettiği takdirde; işverenin istediği durumlarda fazla mesai yapmak zorundadır. Fakat işçinin haklı bir nedeni varsa veya işverenin talep ettiği fazla çalışma yasal olarak yasaklanmış bir çalışma şekliyse, mesaiye kalma mecburiyetinde değildir.
Onay vermeyen işçilerin ise böyle bir zorunluluğu yoktur; fazla mesaiye zorlanamaz. Mesaiye kalmak istemeyen çalışanlar, verdikleri onayı 30 gün öncesine kadar geri çekme hakkına sahiptir. İşverenin fazla mesaiye zorlaması halinde, işçi sözleşmeyi haklı nedenle feshedebilir.
Fazla Mesai Yapıldığı Nasıl İspatlanır?
Fazla mesai yaptığınızı kanıtlamak istiyorsanız; yazılı evrakları, işyeri kayıtlarını, giriş-çıkış saatlerinizi gösteren kart ve belgeleri veya tanık delilini kullanabilirsiniz. Bu deliller, mesai yaptığınız süre ve ücreti ispatlamak için kullanılır.
İşçi alacakları davasında, fazla çalışmayı ispatlamak için kullanılan en yaygın delil tanıktır. Ancak, tanık delili sadece maaş bordrolarının imzasız olması halinde geçerlidir. Maaş bordroları imzalıysa ve fazla çalışmalar tahakkuk edilmiş ise bordroda gözükenden daha fazla mesai yapıldığı ancak eşdeğer bir yazılı belgeyle ispat edilebilir.
Maaş bordroları imzasızsa böyle bir sorun yoktur. Tanık beyanı yeterlidir. Tanık deliline dayanılarak yapılan fazla mesai ücreti hesaplamasında; hesaba katılacak süre sadece tanıkların orada davacıyla beraber çalıştığı zaman aralığıyla kısıtlıdır. Fazla çalışma ücreti tanık deliliyle ispatlanıyor ise bu alacak ıslah edilirken, %30 takdiri indirim uygulanmalıdır.
İşçiye En Fazla Kaç Saat Fazla Çalışma Yaptırılabilir?
İş Kanunu’nun 41. maddesi, çalışanların yıllık toplam fazla çalışma süresini belirler. Bu maddeye göre, bir çalışan yılda 270 saatten daha çok fazla mesai yapamaz. Bu da aylık ortalama 22,5 saat fazla çalışma anlamına gelir. Bu sürenin iş sözleşmesiyle artırılması mümkün değildir.
İşçilerin günde çalışabilecekleri maksimum süre 11 saattir. Günlük mesai sınırı ise en fazla 2 saattir. Bu sınırların aşıldığı durumlarda, işverenin karşılaşacağı bazı hukuki yaptırımlar vardır. Ayrıca bu sınırların aşılması, işçi açısından haklı fesih nedenidir.
Fazla Mesai Ücreti İzin Olarak Kullandırılabilir Mi?
Bu konuda işçinin seçimi önemlidir. İş Kanunu’na göre; işçi ek mesai yaptığı zaman, normal saatlik ücretinin 1.5 katı fazla ücrete hak kazanır. Fakat, işçi talep ederse ek mesai parası almak yerine; her 1 saatlik fazla çalışması karşılığında, 1.5 saatlik izin talep edebilir.
Bu durumda, işveren işçiyi fazla çalışma ücreti ödemek yerine serbest zaman kullanmaya zorlayamaz. İşçi, ücret almak yerine izin kullanmak istiyorsa bunun için yazılı talepte bulunması gerekir.
Özetle, fazla mesai ücreti izin olarak kullandırılabilir. Ancak bunun için işçinin isteği ve yazılı onayı olmalıdır. Aksi takdirde, işveren işçiye ek mesai parası vermek mecburiyetindedir.
Fazla Mesai Ücretinin Ödenmemesi İşçi Açısından Haklı Fesih Nedeni Midir?
İş Kanunu Md. 24/II-e’ye göre; işçinin ücreti kanun hükümlerine uygun şekilde hesaplanıp ödenmez ise işçi sözleşmeyi haklı nedenle feshedebilir.
Ek mesai ücreti de aslen ücrettir. Yani fazla mesai ücretlerinin ödenmemesi, işçi açısından haklı fesih nedenidir. Mesaileri ödenmeyen çalışanlar, bu duruma dayanarak sözleşmeyi haklı sebeple feshedebilir. Bunun sonucunda ise ödenmeyen ücret alacaklarına ek olarak; kıdem tazminatı almaya da hak kazanırlar. Ancak, sözleşmeyi fesheden taraf kendileri olduğu için ihbar tazminatı talep edemezler.
Fazla Mesai Ücreti Ödenmeyen Çalışanlar Ne Yapmalı?
Ek mesai ücretleri ödenmeyen çalışanlar, iş sözleşmelerini haklı nedenle feshederek; kıdem tazminatı ve diğer işçilik alacaklarını talep edebilir. Ancak bunun için işçi alacakları davası açmaları ve fazla çalışma yaptıklarını ispat etmeleri gerekir.
İş davaları hukukun özel bir alanıdır. Tecrübe ve bilgi ister. Hatalı bir işlem yapıldığı takdirde, geri dönüşü olmayan hak kayıpları ile karşılaşmanız olasıdır. Bu nedenle, hukuki süreci başlatmadan önce muhakkak bir avukata danışmanızı tavsiye ederiz. İş hukuku alanında uzman bir avukat yardımı ile dava sürecin çok daha sağlıklı şekilde yürütebilirsiniz. Eğer bu nedenle işten ayrılmayı düşünüyorsanız, istifa ederken nelere dikkat edilmeli adlı yazımızı inceyeleyebilirsiniz.
Fazla Mesai ile Fazla Sürelerle Çalışmanın Farkı Nedir?
Bazı durumlarda, iş sözleşmesi ile haftalık çalışma süresi 45 saatten daha az olarak belirlenebilir. Bu durum part time çalışma şeklinde adlandırılır. Normal çalışma süresi haftada 45 saatten az olan kişiler, bu sürenin üzerinde; ancak 45 saati aşmayacak şekilde çalışma yapabilirler.
Böyle bir durumda, normal çalışma saatinden 45 saate kadar olan kısım; fazla sürelerle çalışma olarak kabul edilir ve işçinin ücreti %25 zamlı ödenmelidir. 45 saati aşan çalışmalar ise fazla mesaidir ve %50 zamlı ödenmelidir.