İşçinin çalışma saatleri ve mesai süreleri, ücret ve ek mesai sürelerinin doğru bir şekilde hesaplanmasında ve iş sözleşmesinin haklı nedenlerle sonlandırılma koşullarının belirlenmesinde önemli bir yere sahiptir.
Çalışma süresi kısaca, işçinin işte harcadığı zaman olarak tanımlanabilmektedir. Bu sürelerinin doğru şekilde hesaplanması, fazla mesai ücreti ve kıdem tazminatını da doğrudan etkilemektedir.
Sizler için hazırladığımız bu yazıda, mesai saatleri ve çalışma süreleri kapsamlı bir şekilde ele alınmıştır.
Normal Çalışma Süresi Nedir?
İşçinin işte harcadığı ve çalıştırıldığı zaman dilimine çalışma süresi adı verilir. Taraflar iş sözleşmesinde çalışma süresini belirleyebilirler. Fakat genel olarak, çalışma süresi haftada en fazla 45 saat olarak kabul edilir. Aksi belirtilmediği takdirde, çalışma süresi işyerlerinde haftanın iş günlerine eşit şekilde bölünerek uygulanır. İşçi günde 11 saatten fazla çalıştırılamaz.
Haftalık ve günlük çalışma saatleri, yapılan işin niteliğine göre çalışanlar için değişkenlik göstermektedir:
- Hamile ya da emziren kadınlara günlük 7,5 saatten daha fazla çalışma yaptırılması yasaktır.
- Yer altındaki madenlerde çalışma yapan işçilerin çalışma saatleri günde en fazla 7,5; haftada ise en fazla 37,5 saat olabilir.
- Okul öncesi ve okula devam eden çocuklar açısından eğitim dönemindeki çalışma süreleri; eğitim saatleri haricinde, günde en çok 2 saat; haftada ise en çok 10 saat şeklinde belirlenmiştir. Tatil dönemlerindeki çalışma süreleri, belirtilen bu saatleri geçemez.
- Zorunlu ilköğretim yaşını tamamlamış olmasına rağmen örgün eğitim hayatına devam etmeyen çocukların, günlük 7 ve haftalık 35 saatten fazla çalıştırılması yasaktır. Sanat, kültür ve reklam alanlarında çalışanların ise günde 5 ve haftada 30 saatten fazla olamaz. Bu çalışma süresi, 15 yaşını dolduranlar için günlük 8 ve haftalık 40 saate kadar çıkarılabilmektedir.
Haftalık 45 saatlik çalışma süresinin aşılması halinde, fazla mesai söz konusu olmaktadır. Fazla mesai ücretleri eksik şekilde ödenen işçiler, haklı nedenle iş akdini feshedebilir ve kıdem tazminatını alabilir.
Çalışma Saatlerinden Sayılan Haller Nelerdir?
Bazı durumlarda, işçi fiili olarak çalışma yapmasa da geçirdiği süre çalışma yapmış gibi sayılmaktadır. İşçinin günlük çalışma süreleri içerisinde sayılacak durumlar şunlardır:
- Madenlerde, taş ocaklarında veya herhangi bir şekilde yer altı ya da su altında gerçekleştirilen işlerde, işçilerin çalışma alanlarına ulaşmak ve bu alanlardan ayrılmak için harcadıkları süreler.
- İşçilerin işverence çalıştırılmak için başka bir yere gönderilmeleri durumunda, yolculuk sırasında geçen süreler.
- İşçinin iş yerinde çalışmak için hazır bulunmasına rağmen çalıştırılmaksızın, boş şekilde zaman harcadığı süreler.
- İşçinin işveren tarafından başka bir konuma gönderilmesi veya işverenin evinde, ofisinde veya işverenle ilgili başka bir mekanda çalıştırılması nedeniyle asıl işini yapamadan geçen süreler.
- Çocuklarını emziren kadın işçilere, çocuklarına süt vermek için ayrılacak süreler.
- Karayolları, demiryolları ve köprülerin onarımı, inşası ve korunması gibi işlerde; işçinin yaşadığı yerden çalışma yapacağı yere kadar varması için geçen süreler.
Sayılan bu durumlar, işçi çalışmasa da çalışma yapmış gibi sayılan hallerdendir. İşçinin kıdem tazminatı hesabında dikkate alınmaktadır.
Çalışma Süresinden Sayılmayan Durumlar
İş ve İşçi Hukukunda bazı özel haller, çalışma süresi kapsamında değerlendirilmemektedir. Bu durumlar şu şekildedir:
- Kıdem tazminatı açısından, ücretsiz izin sürecinde geçen zamanın kıdem tazminatına temel teşkil eden çalışma süresi olarak kabul edilmemesi gerektiğine dair Yargıtay kararları bulunmaktadır.
- Sağlık raporu nedeniyle çalışma gerçekleştirilemeyen süreler ise çalışma süresine dahil edilmekte ve kıdem tazminatı hesabında dikkate alınmaktadır.
- İş Kanunu’nun 68. maddesinin son fıkrası ve ilgili yönetmeliğin 3. maddesi uyarınca, ara dinlenme süreleri (öğle arası, çay ve sigara molası, yemek molası gibi süreler) çalışma süresine dahil edilmez.
- İşin niteliğiyle ilgili olmayan ve sadece sosyal yardım amacı ile işveren tarafından işyerine taşınma sürecinde araçlarda geçen süreler çalışma süresi olarak kabul edilmez.
- Çağrı üzerine çalışma esnasında, iş sözleşmesinin askıya alındığı zamanlar çalışma saatleri kapsamında kabul edilmez.
Çalışma süresinden sayılmayan haller, işçinin kıdem tazminatı hesaplanırken dikkate alınmamaktadır. Tazminat hesaplanırken bu süreler çıkartılarak, geri kalan günler üzerinden hesaplama yapılır.
Telafi Çalışması Nedir?
İş Hukuku’na göre telafi çalışması; işin zorunlu sebeplerle aksaması, bayram ve genel tatil günlerinden önce veya sonra iş yerinde izin verilmesi, benzer sebeplerle iş yerinde normal çalışma sürelerinin ciddi ölçüde azalması veya işçinin talebine bağlı olarak izin verilmesi gibi durumlarda, işverenin 2 ay içerisinde gerçekleştirilmemiş bu süreler için düzenlediği çalışmalara verilen isimdir.
- Telafi çalışması, günlük maksimum çalışma süresi olan 11 saati geçmemek şartıyla, günde en fazla 3 saat olabilir.
- Telafi çalışmasını düzenlemek işverenin sorumluluğunda olsa da bunu iki ay içinde gerçekleştirmesi gerekmektedir.
- Tatil günlerinde telafi çalışması yaptırılamaz.
- Telafi çalışma saatleri, fazla mesai olarak kabul edilmez.
Ayrıca şunu da belirtmek gerekir ki; telafi çalışması yaptırmak isteyen işveren, 4857 sayılı İş Kanunu’nun 64. maddesinde belirtilen nedenlerden hangisiyle ilişkili olduğunu açıkça belirtmek ve hangi tarihte çalışmanın başlayacağını işçilere duyurmakla yükümlüdür.
Denkleştirme Çalışması Nedir?
İş ve İşçi Hukuku kapsamında denkleştirme çalışması, haftalık toplam normal çalışma saatlerinin, hafta boyunca farklı günlerde değişik biçimlerde düzenlenmesi anlamına gelmektedir.
Buna göre işveren ve işçi arasında anlaşma yapılması halinde; haftalık normal çalışma saatleri, işyerindeki çalışma günlerine dağıtılabilir. Ancak çalışma saatinin günlük 11 saati aşmaması gerekmektedir.
- Denkleştirme çalışması için işveren ve işçi arasındaki anlaşmanın yazılı olması şart değildir.
- Günde 11 saatten daha çok çalışma öngören açık ya da kapalı denkleştirme geçerli olmamaktadır. Bu durumda, haftalık 45 saat üzerindeki çalışmalar fazla mesai olarak kabul edilecektir.
- Denkleştirme uygulamasında, günlük ve haftalık çalışma saatleri ile uygulamanın başlangıç ve bitiş tarihi işverence belirlenmektedir.
- Denkleştirme, iki aylık periyotlar halinde tamamlanmalıdır. Bu 2 aylık süre, toplu iş sözleşmesi ile birlikte 4 aya kadar uzatılabilir.
- Akort, parça başı veya götürü gibi yapılan işin tutarına göre ücret ödenen işlerde de denkleştirmeye ilişkin düzenlemeler uygulanmaktadır.
Denkleştirme çalışmasıyla yoğun iş bir haftasının ardından işçi daha kısa çalışma saatleri ile çalıştırılmakta ve toplam çalışma süresi, işçinin gerçekleştirmesi gereken normal süreyi aşmayacak şekilde ayarlanmaktadır.
Fazla Çalışma Saatlerinin Sınırı Nedir?
İş mevzuatına göre, temel olarak haftalık çalışma süresi en fazla kırk beş saat olarak belirlenmiştir (İş Kanunu Madde 41). Çalışma sürelerinin 45 saati geçmesi durumunda, bu süreler fazla çalışma olarak değerlendirilir ve çalışanlar için saatlik ücretin 1,5 katı üzerinden ödeme yapılır. Aksi bir anlaşma bulunmadığı sürece, bu süre işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine eşit şekilde dağıtılır. Fazla çalışma süreleri, haftalık çalışma saati dikkate alınarak hesaplanmaktadır. Günlük ya da aylık zaman dilimleri temel alınarak fazla çalışma saatleri hesaplanmaz.
İlgili bir Yargıtay kararında şu ifadeler kullanılmıştır:
”Tanık beyanları ve mahkeme kabulüne göre, davalı işyerinde haftada 4 gün 12 saatlik çalışma gerçekleştirildiği ve 2 gün izin kullanıldığı tespit edilmiştir. Günlük 12 saatlik çalışma süresinden 1,5 saat dinlenme süresi çıkarıldığı takdirde, günlük yapılan net çalışma süresi 10,5 saat; haftalık çalışma süresi ise 42 saattir. 42 saatlik haftalık çalışmada fazla çalışma söz konusu değildir. Fazla çalışma süresi, haftalık çalışma süresi esas alındığından, aylık çalışma süresine göre yapılan fazla çalışma hesaplaması yanlıştır. Bu durumda, davacının fazla çalışma talebinin reddedilmesi gerekirken, kabulü doğru olmamıştır.” Yargıtay 9. H.D 25.12.2014 T. 2013/7238 E ve 2014/40353 K.
Günlük Çalışma Saatleri En Fazla Ne Kadar Olabilir?
Haftalık 45 saatlik fazla çalışma süresinin istisnalarından biri de günlük maksimum çalışma süreleridir. İşçinin günlük çalışma süresi, hangi koşullar altında olursa olsun en fazla 11 saat olabilir.
Eğer işçi bu sınırların ötesinde çalıştırılırsa, 4857 sayılı İş Kanunu’ndaki fazla mesaiye ilişkin madde hükümleri devreye girer. Başka bir deyişle, işçinin haftalık çalışma süresi 45 saati geçmese bile, haftanın herhangi bir gününde günlük 11 saatten fazla çalıştıysa, o gün için fazla çalışma süreleri hesaplanarak işçiye ödeme yapılmalıdır.
Yargıtay Hukuk Genel Kurulu tarafından benimsenen uygulamada; 24 saat çalışıp, 48 saat dinlenme esasına dayalı işyerlerinde, 24 saatlik çalışma sürecinde günlük 14 saatlik mesai geçirdiği ve günlük çalışma süresinin 11 saatten fazla olamayacağı göz önünde bulundurulduğunda, haftalık çalışma süresi 45 saati geçmese dahi, 11 saatten 14 saate kadar yapılan 3 saatlik fazla çalışma süresi, fazla mesai olarak kabul edilmektedir.
Gece Çalışmalarında Fazla Mesai Süresi Ne Kadar Olabilir?
Gece yapılan çalışmalarda, 7,5 saatten fazla süren çalışmalar fazla mesai olarak değerlendirilmektedir. Gece çalışması, akşam saat 20.00 ve sabah saat 06.00 arasında gerçekleştirilen çalışmalardır.
Eğer çalışma süresinin tamamı değil de bir bölümü gece saatlerinde gerçekleşirse, çalışmanın büyük ölçüde yapıldığı zaman dilimine bakılır ve çalışma süresinin yarısından fazlasının gece saatlerine rastlaması durumunda, çalışmanın gece yapıldığı kabul edilmektedir.
İş Kanunu 69. maddesine göre, işçiye yaptırılacak gece çalışması günlük yedi buçuk saati geçemez. Bu durum, işçinin günlük çalışma saatleri ve fazla mesai süresinin bir sınırını belirlemektedir.
Gece çalışmasında haftalık 45 saatlik çalışma sınırı geçilmemiş bile olsa; bir gün içinde 7,5 saatten daha fazla yapılan çalışmalarda, fazla mesai ücretleri ödenmek zorundadır. Yargıtay’ın sahip olduğu görüş de bu yöndedir.
Çalışma Saatleri ve Sürelerinin Doğru Şekilde Hesaplanmasının Önemi
Çalışma süreleri ve saatlerinin doğru bir şekilde hesaplanması büyük önem taşımaktadır. Öncelikle, çalışma saatleri doğru hesaplandığı takdirde, fazla mesai alacağının oluşup oluşmadığını belirlenebilmektedir.
Ayrıca, fazla mesai süresinin doğru hesaplanması, işçinin haklı fesih hakkının bulunup bulunmadığını ve bu sayede kıdem tazminatı alarak işten ayrılma imkanının mevcut olup olmadığını ortaya koymaktadır.
Çalışma sürelerine dahil olan ve olmayan sürelerin bilinmesi, hizmet süresinin doğru bir şekilde değerlendirilmesine olanak sağlar. Hizmet süresinin doğru değerlendirmesi ise, genel olarak kıdem tazminatı davası ya da ihbar tazminatı davası ile elde edilebilecek tazminat tutarlarını etkilemektedir.
Açıklanan bu sebeplerden dolayı, İş ve İşçi Hukuku alanında çalışma sürelerinin hesaplanması uzmanlık gerektiren bir konudur. İş hukuku konusunda tecrübeli bir iş avukatından danışmanlık alarak süreci planlamak, davanın seyri açısından büyük önem arz etmektedir.